เจดีย์สีทองสูงตระหง่าน กลางย่านบางลำภู เห็นมาตั้งแต่เด็ก ถามผู้ใหญ่ ท่านว่ามีพระธาตุพระพุทธเจ้าอยู่ข้างใน โตขึ้นมาเริ่มสังเกต เห็นมีหลายวัดที่เป็นแบบนี้ เจดีย์ทรงระฆังสีทอง อยู่ติดกับโบสถ์ วัดบวรนิเวศ วัดมกุฎกษัตริย์ วัดโสมมนัส วัดราชประดิษฐ์ วัดบรมนิวาส รูปแบบการสร้าง ตามแบบพระราชนิยมของรัฐบาลที่ 4 ตามยันทึกเก่า เจดีย์ แบบพระราชนิยมรัชกาลที่ 4 แต่เมื่อพิจารณาดูแล้ว ไม่มีเจดีย์วัดไหนที่เหมือนวัดบวร …อาจจะเป็นเพราะที่นี่เป็นจุดเริ่มต้นของเจดีย์ตามพระราชนิยม
พระเจดีย์นั้นมีสันฐานกลมหรือที่เรียกว่าลอมฟาง มีคูหาข้างในเข้าไปได้ … ส่วนสูงคือ 25 วาเศษ การสร้างพระเจดีย์ ยังเป็นการเปลี่ยนขนบ เพราะเจดีย์ทรงนี้ คล้ายทรงเจดีย์ จากอยุธยา แต่ไม่เหมือนเจดีย์ตอนต้นกรุงที่นิยมทำย่อไม้ แถมที่องค์พระเจดีย์ยังมีซุ้ม 4 ซุ้ม เปนทางเข้า 1 ซุ้ม เปนทางแห่งแสงสว่าง 3 ซุ้ม ที่ทักษิณชั้นบนมีซุ้มยอดปราง 4 มุม ประดิษฐานพระพุทธรูปยืน มีเก๋งเล็กอยู่ด้านเหนือ ประดิษฐานพระไพรีพินาศ เปนพระพุทธรูปศิลาขนาดย่อม น่าตัก 1 คืบ 4 นิ้ว สูงตลอดพระรัศมี 1 ศอก… ที่ไม่หมือนเจดีย์องค์อื่นเลยตรงที่
พระเจดีย์นั้นมีสันฐานกลมหรือที่เรียกว่าลอมฟาง มีคูหาข้างในเข้าไปได้ … ส่วนสูงคือ 25 วาเศษ การสร้างพระเจดีย์ ยังเป็นการเปลี่ยนขนบ เพราะเจดีย์ทรงนี้ คล้ายทรงเจดีย์ จากอยุธยา แต่ไม่เหมือนเจดีย์ตอนต้นกรุงที่นิยมทำย่อไม้ แถมที่องค์พระเจดีย์ยังมีซุ้ม 4 ซุ้ม เปนทางเข้า 1 ซุ้ม เปนทางแห่งแสงสว่าง 3 ซุ้ม ที่ทักษิณชั้นบนมีซุ้มยอดปราง 4 มุม ประดิษฐานพระพุทธรูปยืน มีเก๋งเล็กอยู่ด้านเหนือ ประดิษฐานพระไพรีพินาศ เปนพระพุทธรูปศิลาขนาดย่อม น่าตัก 1 คืบ 4 นิ้ว สูงตลอดพระรัศมี 1 ศอก… ที่ไม่หมือนเจดีย์องค์อื่นเลยตรงที่
“รอบพระเจดีย์ มีซุ้มประตูทางเข้าสู่ภายในทั้ง 4 ทิศ ที่พิเศษกว่าที่อื่น เพราะมี รูปหล่อสัตว์ 4 ชนิด ยืนอยู่เหนือแต่ละซุ้มประตู ทิศตะวันออกเฉียงเหนือ – ช้าง ทิศตะวันออกเฉียงใต้ – สิงโต ทิศตะวันตกเฉียงใต้ – ม้า
และทิศตะวันตกเฉียงเหนือ – นกอินทรีย์ “
รัชกาลที่ 4 คิดอะไร ท่านคงไม่ได้ทรงสร้างแบบนี้เพียงเพราะพระราชนิยม วัดบวรนิเวศ มีเจ้าอาวาสพระองค์แรก คือ พระวชิรญาณเถระ หรือ พระภิกษุเจ้าฟ้ามงกุฏ ที่ต่อมาคือรัชกาลที่ 4 ช่วงเวลาที่ทรงผนวชก่อนครองราชย์ 28 ปี ทรงเป็นปัญญาชนหัวก้าวหน้า ที่ศึกษาความรู้ของชาวตะวันตก ทรงตั้งธรรมยุติกนิกายเพื่อปฎิรูปกิจการคณะสงฆ์ไทย เมื่อทรงครองวัดบวรนิเวศ จึงเป็นสถานที่ทดลองแนวคิดใหม่ๆ
พระเจดีย์ วัดบวรนิเวศ น่าจะได้รับอิทธิพลจาก แนวคิดจักรวาลวิทยาและวิทยาศาสตร์ แปลความหมายจากสัญลักษณ์รูปสัตว์ 4 ตัว
และทิศตะวันตกเฉียงเหนือ – นกอินทรีย์ “
รัชกาลที่ 4 คิดอะไร ท่านคงไม่ได้ทรงสร้างแบบนี้เพียงเพราะพระราชนิยม วัดบวรนิเวศ มีเจ้าอาวาสพระองค์แรก คือ พระวชิรญาณเถระ หรือ พระภิกษุเจ้าฟ้ามงกุฏ ที่ต่อมาคือรัชกาลที่ 4 ช่วงเวลาที่ทรงผนวชก่อนครองราชย์ 28 ปี ทรงเป็นปัญญาชนหัวก้าวหน้า ที่ศึกษาความรู้ของชาวตะวันตก ทรงตั้งธรรมยุติกนิกายเพื่อปฎิรูปกิจการคณะสงฆ์ไทย เมื่อทรงครองวัดบวรนิเวศ จึงเป็นสถานที่ทดลองแนวคิดใหม่ๆ
พระเจดีย์ วัดบวรนิเวศ น่าจะได้รับอิทธิพลจาก แนวคิดจักรวาลวิทยาและวิทยาศาสตร์ แปลความหมายจากสัญลักษณ์รูปสัตว์ 4 ตัว
เริ่มจาก ช้าง น่าเป็นสัญลักษณ์ของ สยาม หรือประเทศไทย เพราะมีช้างเป็นสัญลักษณ์ปรากฏบนผืนธงชาติ สิงโต หมายถึง สหราชอาณาจักร ม้า เป็นสัญลักษณ์ของ ฝรั่งเศส และนกอินทรี หมายถึง สหรัฐอเมริกา คำอธิบายปริศนานี้ อยู่ที่ช่องคูหาใต้พระเจดีย์ ที่ใต้ซุ้มรูปสัตว์ มีประตูทางเข้าออก แต่ละบานมีลวดลายธิบายความหมาย
ช้าง มีภาพช้างเชือกหนึ่ง ด้านล่างมีภาพต้นข้าว และรวงข้าวที่มัดไว้ ใกล้กันมีภาชนะบรรจุที่คล้ายกับเครื่องจักสาน หรือกระสอบ มีข้าวเป็นสินค้าทางเกษตร
ช้าง มีภาพช้างเชือกหนึ่ง ด้านล่างมีภาพต้นข้าว และรวงข้าวที่มัดไว้ ใกล้กันมีภาชนะบรรจุที่คล้ายกับเครื่องจักสาน หรือกระสอบ มีข้าวเป็นสินค้าทางเกษตร
สิงโต มี ภาพสิงโต ขาหน้าข้างซ้ายถือโล่ลายกากบาท คล้ายกับ Saint George shield และเป็นลายเดียวกันกับ Saint George’s Cross ที่ปรากฏบนธงชาติอังกฤษใต้ขาหลังมีกล้องส่องทางไกล ไม้เท้า และปืนไขว้กันอยู่ เหนือสิงโตมีภาพมงกุฎขนนก 3 แฉก คล้ายกับ Prince of Wales’s feathers หรือพระราชลัญจกรของมกุฎราชกุมารอังกฤษ ด้านล่างมีรูป พิณ (Harp) แตรฝรั่งและลูกศรไขว้กันคล้ายกับอักษร UK ซ้อนกันอยู่
ม้า ภาพม้ายืนเหนือคทาไขว้ ปืนใหญ่ แตรฝรั่ง และหมวก Bicorne หมวกของทหารในกลุ่มประเทศยุโรป ที่นิยมในช่วงปลายคริสตศตวรรษที่ 18 แต่ภาพหมวก Bicorne ที่เห็นกันมาก คือ พระมาลาของจักรพรรดิ Napoleon I (Napoleon Bonaparte) ที่ทรงมักจะสวมใส่อยู่เสมอ
นกอินทรี มีภาพนกอินทรีใช้ปากคาบและใช้กรงเล็บกำลูกศร 13 ดอก ด้านล่างมีกระบอกลูกศรและคบเพลิงไขว้กันอยู่ นกอินทรี เป็นสัญลักษณ์ของสหรัฐอเมริกา ลูกศร 13 ดอก แสดงถึง 13 อาณานิคมของอังกฤษริมชายฝั่งตะวันออก ซึ่งต่อมาได้เป็น 13 รัฐแรกก่อตั้งสหรัฐอเมริกา
น่าจะตีความว่า สัตว์ทั้ง 4 เป็นตัวแทนของประเทศมหาอำนาจที่มีอิทธิพลรายล้อมเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ในเวลานั้น เจดีย์ทอง อยู่กลาง มหาอำนาจ น่าจะหมายถึงพระพุทธศาสนาที่รุ่งเรือง มันคง เป็นดังเขาพระสุเมรุที่ประทับของมหาเทวะ เป็นศูนย์กลางจักรวาล ที่รายล้อมด้วยตัวแทนของประเทศมหาอำนาจ
น่าจะตีความว่า สัตว์ทั้ง 4 เป็นตัวแทนของประเทศมหาอำนาจที่มีอิทธิพลรายล้อมเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ในเวลานั้น เจดีย์ทอง อยู่กลาง มหาอำนาจ น่าจะหมายถึงพระพุทธศาสนาที่รุ่งเรือง มันคง เป็นดังเขาพระสุเมรุที่ประทับของมหาเทวะ เป็นศูนย์กลางจักรวาล ที่รายล้อมด้วยตัวแทนของประเทศมหาอำนาจ
พระเจดีย์ ที่วัดบวร เป็นการออกแบบที่สะท้อน การเปิดกว้างยอมรับประเทศตะวันตก แต่ยกย่องพระพุทธศาสนา ยกย่อง อภิปรัชญา แห่งความหลุดพ้น ดับสิ้นซึ่งที่สุดแห่งทุกข์ เชื่อว่ารูปแบบในการสร้างพระเจดีย์วัดบวรนิเวศ น่าจะไม่ได้รับการตอบรับในเวลาต่อมา พระเจดีย์ ในพระอารมหลวงที่เกี่ยวข้องกับรัชกาลที่ 4 จึงไม่มีรูปแบบ เช่นเจดีย์วัดบวรอีกเลย พระเจดีย์วัดบวรยังประดิษฐานคงมั่นอยู่ คอยสะท้อนมุมมองต่อการทำให้พระพุทธศาสนา เป็นของทันสมัย อวดแนวคิดพุทธศาสตร์ ต่อสายตาชาวโลก ความลึกซึ้งนี้อาจตีความผิดพลาด ขอรับไว้ด้วยภูมิรู้น้อยของผู้เขียน เพราะการตีความต้องใช้ข้อมูลความรู้ จึงจะพอมองเห็นถึงมุมมองของปัญญาชนสยามยุคแรกที่เริ่มรับเอาแนวคิดใหม่เข้ามาผสมผสานกับภูมิความรู้ดั้งเดิม
นี่แหละที่นักประวัติศาสตร์ ว่าไว้ว่าอิฐเก่าๆ แต่ละก้อน มีคุณค่า บอกเล่า ถ่ายทอดเรื่องราว ความคิดและภูมิปัญาของบรรพบุรุษ
นี่แหละที่นักประวัติศาสตร์ ว่าไว้ว่าอิฐเก่าๆ แต่ละก้อน มีคุณค่า บอกเล่า ถ่ายทอดเรื่องราว ความคิดและภูมิปัญาของบรรพบุรุษ