นิยามความวิเศษของ Durational Art การบรรยายพิเศษจาก มารินา อบราโมวิช

“คุณสมบัติที่สำคัญมากของศิลปินทุกวันนี้ไม่ใช่แค่เป็นออกซิเจนของสังคม แต่ยังต้องสร้างความหวังและดึงจิตวิญญาณของคนขึ้นมาได้ด้วย” - มารินา บราโมวิช 

คลิปฟุตเทจขาวดำแสดงภาพของชายและหญิงยืนหันหน้าเข้าหากันในระยะเกือบหนึ่งเมตร เปล่งเสียง “อา” อย่างต่อเนื่อง แววตาของทั้งสองประสบต้องกันด้วยความหนักแน่นปานจะกลืนกิน การเปล่งเสียงที่ลากยาวนี้กินเวลาถึง 15 นาที และในทุกๆ วินาที ความรุนแรงของน้ำเสียง และท่าทางเริ่มทวีคูณมากขึ้น ใบหน้าที่ห่างกันนั้นเริ่มจรดกันจนจมูกทาบกันไปมาบนใบหน้าของกันและกัน 

การแสดงงานศิลปะนี้มีชื่อว่า ‘AAA-AAA’ จัดแสดงเมื่อปี 1978 ในชุดผลงาน Works with Ulay (1976–1988) ที่มารินาแสดงร่วมกับอูเลย์ (Ulay) ศิลปินชาวเยอรมันที่เคียงคู่ทำงานศิลปะกับเธอมานานหลายปี การแสดงงานศิลปะทำนองนี้มีชื่อว่า Durational Art หรือมีอีกชื่อหนึ่งว่า Endurance Art ศิลปะแขนงหนึ่งของศิลปะการแสดงที่ใช้ระยะเวลานานในการแสดงเพื่อสื่อสารกับผู้ชม 

หลายคนอาจเข้าใจว่างานศิลปะจำเป็นต้องมีความสวยงาม เป็นภาพวาดที่แขวนไว้บนฝาผนังและมีมูลค่าที่ไม่สามารถเอื้อมถึงหรือแตะต้องได้ มารินาเคยกล่าวว่า ความสวยงามเป็นหนึ่งในองค์ประกอบงานศิลปะ แต่ไม่ใช่ศิลปะ ศิลปะคือการบอกเล่าความจริงของมนุษย์ ดังนั้นในงาน AAA-AAA เราไม่ได้เห็นชายหญิงสองคนกำลังตะโกนโหวกเหวกใส่กันอย่างไรความหมาย แต่มันคือการเผยความจริงที่อยู่ก้นบึ้งภายในจิตใจถึงความรุนแรงที่สามารถก่อตัวขึ้นได้ของมนุษย์ 

มารินา อบราโมวิช (Marina Abramović) เป็นศิลปินชาวเซอร์เบียที่ได้รับฉายาว่าเป็น “คุณยายแห่งศิลปะการแสดง” (Grandmother of Performance Art) เธอยังเป็นผู้ก่อตั้งสถาบันศิลปะการแสดงมารินา อบราโมวิช (Marina Abramović Institute) หรือสถาบัน MAI เพื่อถ่ายทอดและอนุรักษ์ศิลปะการแสดงให้กับคนรุ่นหลัง และในปี 2023 นี้ กรุงเทพมหานครได้รับโอกาสพิเศษในการจัดบรรยายพิเศษหัวข้อ “History of Long Durational Work and MAI” ซึ่งเป็นหนึ่งในงานบางกอก อาร์ต เบียนนาเล่ 2022 (Bangkok Art Biennale 2022) โดยงานบรรยายพิเศษนี้ร่วมมือกับ บริษัท ไทยเบฟเวอเรจ จำกัด และเครือข่ายพันธมิตรภาครัฐ และเอกชนทุกภาคส่วน

การบรรยาย หรือเลคเชอร์ของมารินา จัดขึ้นที่หอประชุมแห่งชาติสิริกิต์ เมื่อวันที่ 25 มกราคม 2023 โดยในหัวข้อ History of Long Durational Work and MAI เป็นการพูดถึงเส้นทางการเดินทางของเธอในฐานะศิลปินการแสดง ความสำคัญที่พิเศษของการแสดงงาน Durational Art และเป้าหมายของสถาบัน MAI การบรรยายมีความยาวทั้งสิ้นเกือบ 2 ชั่วโมงโดยประมาณ และเป็นการบรรยายที่ใครๆ ก็สามารถซื้อบัตรเพื่อเข้ามาฟังกันได้

ความมหัศจรรย์ของ Durational Art

มารินาขึ้นมาบนเวทีด้วยภาพเนบิวลา และกาแล็กซี่ เธอบรรยายว่าการชมงานศิลปะการแสดงคือการเสพสิ่งที่อยู่ข้างหน้า ณ ตรงนั้นเวลานั้น ซึ่งทีแรกยังคงเป็นเรื่องน่าสงสัยว่าภาพจักรวาลดวงดาวเหล่านี้มันสัมพันธ์กันอย่างไรกับการชมงานศิลปะ จนกระทั่งเธอได้เล่าประสบการณ์เมื่อเธอไปชมท้องฟ้าจำลอง มารินาเล่าว่าการได้เห็นภาพดวงดาว ณ ขณะนั้นมันสวยงามมาก มันน่าตื่นตาตื่นใจในช่วงเวลานั้น เช่นเดียวกันกับศิลปะการแสดงที่เต็มไปด้วยความหัศจรรย์ที่เราสามารถรับรู้ถึงมันได้ในช่วงเวลาของการแสดงเท่านั้น

มารินาคลุกคลีอยู่ในวงการศิลปะการแสดงมากว่า 50 ปี ซึ่งตลอดระยะเวลาที่ผ่านมาทำให้เธอรู้ว่าการแสดงแบบ Durational Art คือความพิเศษในการเข้าใจจิตใจของมนุษย์ รวมถึงเป็นบทพิสูจน์ของขีดจำกัดมนุษย์ อย่างที่เข้าใจกันว่า Durational Art คือศิลปะการแสดงที่ต้องใช้ระยะเวลานานพอสมควรต่อการแสดงงานหนึ่งโปรเจกต์ เธอเล่าว่ามันคือความท้าทายขั้นสูงสุด จริงอยู่ว่าศิลปะการแสดงต่างๆ เช่น การเต้นบัลเล่ต์ อาจอาศัยการฝึกฝนเป็นเวลานาน แต่ Durational Art คือการแสดงอย่างต่อเนื่องที่ต้องใช้ความอดทนมากกว่านั้น ซึ่งความยาวนานนี้เองสามารถเผยความจริงของมนุษย์เพื่อเป็นการทดสอบจิตใจได้อย่างอารมณ์โกรธ ความเหน็ดเหนื่อย และความวิตกกังวล ที่เข้ามารังควาน

จากนั้นเธอได้เล่าถึงประสบการณ์ที่เธอพบเจอระหว่างการแสดงของเธอตลอดหลายสิบปีที่ผ่านมาในโปรเจกต์งานต่างๆ ที่สะเทือนใจเธอมากที่สุดคือการจากลากันระหว่างเธอกับอูเลย์ ศิลปินคู่หูที่ทำงานร่วมกันมานานถึง 12 ปี ผลงานสุดท้ายของเธอและเขาคือ “The Lovers” ในปี 1988 การแสดงของเธอเริ่มจากให้ทั้งสองคนคือมารินาและอูเลย์เริ่มเดินบนกำแพงเมืองจีนที่ห่างจากกันและกันประมาณ 5,000 กิโลเมตร การแสดงจะจบสิ้นหลังจากที่ทั้งสองได้พบเจอกัน โดยตั้งเป้าหมายว่าจะเดินวันละ 20 กิโลเมตร เป็นเวลา 90 วัน ด้วยระยะทางทั้งหมดฝั่งละ 2,000 กิโลเมตร มารินาเล่าว่ามันเป็นวินาทีที่วิเศษมากที่เธอเห็นอูเลย์กำลังเดินตรงไปหาเธอ และก็สะเทือนใจมากเช่นกันที่ต้องบอกลาอูเลย์ เธอกับเขาไม่ติดต่อกันเลยนับแต่นั้น จนกระทั้งในงาน The Artist is Present ในปี 2010 ทื่พวกเขาได้เจอกันอีกครั้ง

มารินายังกล่าวอีกว่าเธอเพิ่งมาเข้าใจว่ากำแพงเมืองจีนไม่ได้ถูกสร้างมาไว้เพื่อกันศัตรูจากกองทัพเจงกิสข่านเพียงอย่างเดียว แต่มันคือการเปรียบเปรยเหมือนทางช้างเผือกเป็นเหมือนมังกรแผ่ตัวอยู่บนผืนโลก โดยจากทะเลเหลืองนับเป็นส่วนหัวมังกร ส่วนหางอยู่ที่ทะเลทรายโกบี ส่วนลำตัวนั้นพาดอยู่บนเทือกเขา อูเลย์คือธาตุไฟที่มาจากทะเลทราย ส่วนมารินาเป็นธาตุน้ำจากทะเลเหลือง ทั้งสองมาบรรจบกัน 

โปรเจกต์งาน The Artist is Present เป็นอีกผลงาน Durational Art ที่เธอไม่ลืมที่จะพูดถึง คอนเซปต์งานนี้เริ่มขึ้นง่ายๆ จากการที่เธอคิดว่าพิพิธภัณฑ์งานศิลปะจำเป็นต้องมีงานศิลปะแขวนไว้อยู่ตลอดเวลา เธอจึงเล่นกับสิ่งนี้ด้วยการใช้ตัวเป็นศิลปินที่อยู่ในพิพิธภัณฑ์ศิลปะตลอดเวลาตั้งแต่หัววันยันค่ำ การแสดงนี้จัดขึ้นที่พิพิธภัณฑ์สมัยใหม่ในนิวยอร์ก (MoMA) ใช้เวลาทั้งหมด 3 เดือน 8 ชั่วโมงต่อวันที่เธอเล่าว่าหลังจากการแสดงของวันจบลง เธอต้องทำธุระของตัวเองให้เรียบร้อยทุกอย่างทั้งการทานข้าว เข้าห้องน้ำ และนอนหลับ และระหว่างการแสดงนั้นห้ามลุกไปไหนโดยเด็ดขาด นับว่าเป็นเรื่องที่ท้าทายสำหรับเธอมาก

The Art is Present คือการที่เธอนั่งอยู่บนเก้าอี้ เบื้องหน้าเป็นโต๊ะขนาดเล็กพร้อมกับเก้าอี้อีกหนึ่งตัวสำหรับผู้ชมงานที่สนใจเข้ามานั่งลง ตลอด 8 ชั่วโมง มารินานั่งลงบนเก้าอี้และจดจ้องไปข้างหน้าด้วยใบหน้าที่เรียบเฉย มีผู้เข้ามาร่วมงานนี้หลายพันคน โดยทั้งล้วนเป็นผู้ที่เข้ามาชมงานในพิพิธภัณฑ์ โปรเจกต์นี้เองที่ทำให้เธอรู้สึกรับรู้ถึงความสวยงามของจิตใจมนุษย์หลังจากพบว่าผู้คนที่นั่งจ้องใบหน้าเธอกว่าหลายร้อยคนนั้น จู่ๆ ก็ร้องไห้ออกมา แต่ด้วยเหตุผลประการใดนั้น ยังไม่มีใครทราบ และนั่นแหละคือปริศนาที่สวยงามของมนุษย์ 

Abramovic Method 

มารินาสร้างสิ่งที่เรียกว่า Abramovic Method ขึ้นมา ซึ่งเป็นเสมือนวิธีการในการสำรวจการดำรงอยู่ของตัวเองทั้งในกาลและในเทศะ โดยอาศัยการฝึกฝนของการหายใจ การเคลื่อนไหว ความนิ่ง และการจดจ่อต่อสิ่งใดสิ่งหนึ่ง เธอได้แบ่งปันความวิเศษนี้ผ่านเวิร์กช็อปที่เธอคิดไว้สำหรับผู้ที่สนใจทั้งที่เป็นศิลปินและไม่ใช่ศิลปิน ตัวอย่างเช่น

• BLINDFOLD: ออกจากและเดินทางไปยังป่าที่ที่คุณสามารถนำผ้ามาปิดตาได้ จากนั้นพยายามหาทางกลับบ้านให้เหมือนกับคนพิการทางสายตา ศิลปินต้องเรียนรู้ที่จะเห็นทุกอย่างด้วยร่างกาย 
• LONG WALK IN LANDSCAPE: เริ่มเดินจากที่หนึ่งยังที่หนึ่งเป็นเส้นตรงผ่านวิวทิวทัศน์เป็นเวลา 4 ชั่วโมง นั่งพัก จากนั้นให้เดินกลับด้วยเส้นทางเดิม 
• WALKING BACKWARD: เดินถอยหลังเป็นเวลา 4 ชั่วโมง ขณะที่เธอกระจกส่องหน้าบนมือ สังเกตความเป็นจริงผ่านเงาสะท้อน 
• FEELING ENERGY: หลับตา ยื่นมือไปหาคนข้างหน้า แต่ห้ามแตะตัว พยายามสัมผัสพลังที่แผ่ออกมาจากคนๆ นั้นด้วยการเคลื่อนมือไปรอบตัว 
• SLOW-MOTION EXERCISE: ให้ทำทุกอย่างด้วยความเชื่องช้าตลอดทั้งวัน ไม่ว่าจะเป็นการเดิน ดื่มน้ำ อาบน้ำ การปัสสาวะอาจจะยาก แต่ขอให้พยายามดูก่อน 

Abramovic Method เป็นสิ่งที่มารินาพยายามถ่ายทอดให้กับผู้ที่มาศึกษาผ่านเวิร์กช็อปที่เรียกว่า The Cleaning the House Workshop ของสถาบัน MAI โดยทุกเวิร์กช็อปจะจัดในสถานที่ที่ต่างกัน ซึ่งตอนนี้จัดมาแล้วเกือบทั่วโลกทั้งบราซิล ตุรกี ฝรั่งเศส ในปี 2023 นี้ เวิร์กช็อปจะจัดขึ้นที่กรีซ สำหรับผู้ที่สนใจอยากเข้าร่วมเวิร์กช็อปสามารถลงชื่อได้ที่เว็บไซต์ MAI โดยมีค่าใช้จ่าย 

ระหว่างการบรรยาย มารินาได้ตระเตรียมขั้นตอนการทำ Abramovic Method ให้ผู้ที่เข้าฟังร่วมทำกันอย่างง่ายๆ เริ่มจากหลับตา และทำการหายใจเข้าออกทั้งหมด 12 ครั้ง ต่อมาให้กะพริบตาหลายๆ ครั้งพร้อมกับกรอกลูกตาไปมา มีการแตะและจ้องมองคนข้างๆ (ซึ่งอาจดูน่าขวยเขินไปสำหรับคนไทยบางคน) และสุดท้ายคือการจับอวัยวะทั้ง 5 ส่วนของตัวเอง ได้แก่ อวัยวะเพศ หน้าท้อง หน้าอก ลำคอ และบนศีรษะ เริ่มจากที่จับอวัยวะเพศและเปร่งเสียง “อู” ออกมา จากนั้นค่อยๆ เปลี่ยนมาเป็นหน้าท้องเสียง “โอ” หน้าอกเสียง “อา” ลำคอเสียง “เอ” และบนศีรษะเสียง “เอม” ให้ดังสะเทือนศีรษะ ทั้งหมดเรียกว่าเป็นเสียงของร่างกายที่เปล่งออกมาพร้อมกับเสียงของเรา 

การบรรยายดำเนินไปด้วยความเหน็บหนาวจากแอร์ในห้อง Ballroom เสียงที่มีเสน่ห์ของมารินา และเสียงล่ามจากหูฟัง (สำหรับผู้ที่ต้องการการแปลภาษา) โดยรวมแล้วทำให้ผู้เข้ามาฟัง แม้กับคนที่ไม่รู้จักตัวมารินาเลย สามารถเข้าใจความวิเศษ และความสำคัญของ Durational Art ได้ หรือแม้แต่แสดงให้เห็นว่าเธอไม่ใช่ศิลปินคนเดียวที่ทำงาน Durational Work แต่ยังมีอีกมาก และบางคนนั้น มารินายังกล่าวว่า ยังทุ่มชีวิตมากกว่าเธอด้วยซ้ำ เช่น เฉียเต๋อชิ่ง (Tehching Hsieh) ผู้แสดงงานด้วยการกดนาฬิกาบันทึกการทำงานทุกๆ 1 ชั่วโมง เป็นเวลา 1 ปี เป็นต้น 

ในช่วงท้ายเธอเปิดโอกาสให้ผู้ที่เข้ามาชมสามารถถามคำถามกับเธอได้ ซึ่งหนึ่งในนั้นมีคำถามว่า “ศิลปะเปลี่ยนโลกได้จริงไหม?” ผู้ถามยกตัวอย่างสถานการณ์การเมือง หรือการประท้วง ว่าสิ่งเหล่านี้สามารถสร้างความเปลี่ยนแปลงได้ด้วยงานศิลปะหรือไม่ โดยมารินาให้คำตอบว่า เธอไม่คิดเช่นนั้น งานศิลปะมันคือการเปิดเพื่อทำความเข้าใจกับจิตใจของมนุษย์ หรืออย่างน้อยเป็นการสะกิดหรือกระตุ้นให้เกิดการตระหนักอะไรบางอย่าง มันอาจช่วยได้ แต่ไม่ถึงกับเปลี่ยนแปลง หลังจากเธอพูดจบ ทั้งห้องก็ส่งเสียงปรบมือให้กับทั้งผู้ถามและมารินากันครืน

สิ่งหนึ่งที่คิดว่าน่าจะเป็นแรงบันดาลใจให้กับใครหลายคนได้คือ ระหว่างการอธิบายเรื่อง Durational Art มารินากล่าวทำนองว่า มนุษย์เราไม่ควรย่ำอยู่ที่เดิมเพราะความสบายใจ ความผิดพลาดคือสิ่งที่ทำให้เราก้าวไปข้างหน้า เรื่องนี้ใช้ได้กับทุกวงการไม่ว่าจะเป็นงานศิลปะ หรือวิทยาศาสตร์ ความผิดพลาดมันจะพาเราไปสู่สิ่งหนึ่งเสมอ ถ้าเราไม่กล้าที่จะออกไปจากความสบายใจของเรา เราจะไม่รู้อะไรเลยว่าเราทำอะไรได้บ้าง เช่นเดียวกันกับ Durational Art ที่ไม่สามารถรู้ได้เลยว่างานแสดงจะล่มหรือไม่ หรือจะถอดใจกลางคันหรือเปล่า ทั้งหมดคือการทดสอบ และหลังจากที่เราทำมันได้ มันจะกลายเป็นสิ่งที่เราภาคภูมิใจกับมัน และได้เห็นภาวะหรืออะไรบางอย่างในตัวเรามากขึ้น 

“ถ้าคุณคิดทำ Durational Art ด้วยระยะเวลาอันสั้นไม่ได้ คุณก็คงใช้ชีวิตไม่ได้หรอก” มารินากล่าวเป็นเชิงขำขันระหว่างสอนทำ Abramovic Method