วันเพ็ญเดือนสิบสอง น้ำนองเต็มตลิ่ง เราทั้งหลายชายหญิง สนุกกันจริง วันลอยกระทง… ผู้ใหญ่สอนเราว่า ลอยกระทงไปขอขมา พระแม่คงคา ที่เราใช้น้ำ หรือทำอะไรไม่ดีต่อสายน้ำตลอดทั้งปี บางคนจึงเอาเงินเศษสตางค์ ธนบัตรใส่กระทง เชื่อว่าเป็นการจ่ายค่าที่ทำไม่ดีไป บางก็ว่า ลอยกระทงเป็นการลอยทุกข์ลอยโศก ทิ้งอะไรไม่ดีไปกับแม่น้ำ ความเชื่อนี้ทำให้ก่อนลอยกระทงจะตัดเล็บ ตัดผมห่อใส่กระทงลอยไป เพราะเชื่อว่าความทุกข์ หรือความไม่ดีจะถูกเอาทิ้งไป
สมัยโบราณ สุโขทัย อยุธยา มีปรากฏถึงพระราขพิธีลองพระประทีป ชักโคม บูชาไฟ ในพระราชพิธีสิบสองเดือน ในช่วงเดือนสิบสองจะมีพิธีบูชาไฟถวายพระพุทธเจ้า ที่กลายมาเป็น พิธีลอยกระทง ซึ่งในช่วงสมัยอยุธยาพิธีบูชาไฟ หรือ พิธีลอยประทีป เรียกพระราชพิธีจองเปรียง มีการชักโคมไฟขึ้นสู่ยอดไม้ และกิจกรรมที่ทำในน้ำคือการลอยโคมลงน้ำ
โดยพระมหากษัตริย์เสด็จออกลอยพระประทีปในเวลากลางคืน คนไทยน่าจะเอาลอยกระทงมาจากฮินดู แล้วผสมพุทธ และผสมกับหลายวัฒนธรรม ตามแบบไทยที่อะไรไม่ได้เสียหาย “รับได้เอามาหมด” จะสังเกตว่า ช่วงที่เราบูชาประทีป บูชาไฟ ใกล้กับ วันดิวาลี หรือ ดีปาวลี เทศกาลแห่งแสง ที่คนฮินดูจะตามประทีปบูชาพระแม่ลักษมี ลอยกระทง จึง “เคย” เป็น การสักการะพระพุทธเจ้าและพระแม่คงคา ก่อนจะเหลือแต่พระแม่คงคา
ทีนี้ อะไร? อยู่ในกระทง คนไทยสมัยก่อนทำกระทงจากใบตองพับเป็นกลีบบัวซ้อนกัน ตรงกลางมีกรวยแหลมใส่ดอกไม้ ใส่หมากใส่พลู ธูป เทียน เป็นเครื่องขมา
ลอยกระทงทางภาคเหนือ จะมีพิธีก่อนวันลอยกระทงทางน้ำ 2-3 วัน มีการทำกระทงใส่ เครื่องอุปโภค บริโภคไปถวายวัด ในกระทงใส่ข้าวสาร น้ำตาล เทียนไข ผ้าห่มกันหนาว ถวายพระแล้วก็ให้เอาไปแจกคนยาก ผู้เยาว์จะทำกรวยดอกไม้นำไปไหว้พ่อแม่ ผู้เฒ่าผู้แก่ พอถึงวันจริงจึงไปลอยกระทงทางน้ำ
ลอยกระทงทางภาคอีสาน มีลักษณะคล้ายภาคเหนือ บางพื้นที่เอาอาหารของใช้ลอยไปกับแม่น้ำ ให้คนที่ต้องการไปเก็บภายหลัง บางพื้นที่ใส่แต่ดอกไม้หมากพลูเป็นการขอขมากรรม
ลอยกระทงทางภาคใต้ มีที่ใส่อาหารลงไปในกระทงมีลักษณะเป็นการทำบุญสะเดาะเคราะห์ ลอยทุกข์โศก เข่นเดียวกับลอยกระทงของเพื่อนบ้าน กระทงแบบเขมรมีที่ใส่อาหารแต่ไม่ใส่ของใช้ เพราะมีคติความเชื่อว่าเป็นการลอยทิ้งเรื่องไม่ดีออกไป ลอยกระทงแบบเมียนมาร์ มีคติบูชาพระอุปคุตพระอรหันต์ที่เชื่อว่าท่านอยู่ที่สะดือทะเลเพื่อปฏิบัติธรามจึงทำกระทงมีรูปพระอุปคุต
ส่วนลอยกระทงแบบจีนเป็นการรำลึกคนตาย และส่งของคืออาหารไปเป็นเครื่องเซ่น ในอดีตจีนมีขุนนางซื่อสัตย์คนหนึ่งสมัยเลียดก๊กที่ทำดีแต่ฮ่องเต้มองไม่เห็น จึงให้ไปกระโดดน้ำตาย ชาวบ้านจึงระลึกถึงด้วยอาหาร บ้างก็ลอยเป็นโคมกระทงแบบจีนนิยมทำเป็นรูปกลีบบัว ลอยกระทงแบบจีนบางพื้นที่เรียกว่า โคมน้ำ บางท้องถิ่นในจีนทำกระทงด้วยใบบัว
สุดท้ายลอยกระทงแบบอินเดีย กระทงทำจากกาบกล้วย ใส่ดอกไม้เครื่องบูชาเทพเจ้า ไม่ใสอาหารคาวแต่ใสขนาม ที่ทำจากธัญพืช เป็นเครื่องบูชา มีส่วนผสมของข้าวบาเล่ย์ น้ำมันเนย น้ำตาล ถั่ว ดอกไม้ งา และมีหญ้าคา ที่มีความหมายถึงปัญญาความเฉียบแหลม ทั้งหมดคือสิ่งที่อยู่ในกระทง ตามความเชื่อและคติของคนเชื้อชาติต่างๆ
ทำไมต้องลอยกระทงตอนค่ำ การบูชาขอขมาทำไมไม่ลอยตอนเช้าไปเลย ทำไมต้องลอยตอนค่ำ เพราะเวลาเช้าเราต้องไปทำงาน ทำภาระหน้าที่พอเย็นทุกคนเลิกงาน กลับมาอาบน้ำกินข้าวแบ้วจึงพาบุตรหลานไปลอยกระทงริมน้ำ ลมเย็นต้นฤดูหนาว อากาศเย็นสบายเหมาะการพาบุตรหลาน ครอบครัว คนรัก มาลอยกระทง
