ทำไมนามสกุลคนไทยยาวกว่าชาติอื่นเป็นไหนๆ

มักมีเรื่องเล่าเชิงขบขันเกี่ยวกับนักเรียนไทยที่ไปเรียนต่างประเทศอยู่บ่อยๆ เกี่ยวกับเรื่องนามสกุลที่ชาวต่างชาติถึงกับตกใจกับความยาวของนามสกุลคนไทย โดยเฉพาะอย่างยิ่งตอนงานประกาศรับปริญญาของมหาวิทยาลัยที่ตามปกติแล้ว ชาวต่างชาติต้องเรียกนามสกุลก่อนชื่อจริง ทำให้หลายคนที่เป็นชาวต่างชาติในงานถึงกับงงงวยไปกับนามสกุลที่ยาวเหยียด แถมยังฟังไม่ออกอีกด้วย 
 
ความตลกไม่มีอยู่แค่นั้น ยิ่งยุคสมัยผ่านไป นักเรียนไทยก็เริ่มเดินทางไปเรียนต่อต่างประเทศมากขึ้น ชาวต่างชาติเริ่มคุ้นชินกับนามสกุลไทยมากขึ้นด้วยเช่นกัน ถึงขั้นกับเอามาทำเป็นมีมบนอินเทอร์เน็ตให้ขำกันพอคลายเครียดประมาณว่า “เมื่อใดก็ตามที่คุณอ่านนามสกุลคนไทยออกมาเสียงดังๆ คุณจะเรียกปีศาจออกมาในทันใด” แน่นอนว่าคนไทยเองที่เห็นมุกนี้ไม่ได้รู้สึกเครียด หรือโกรธจนหน้าสั่นแต่อย่างใด แถมยังหัวเราะท้องแข็งตามไปกับเขาด้วย

แต่ว่านั่นสิ ทำไมนามสกุลคนไทยถึงยาวได้ขนาดนั้น แม้แต่นามสกุลของนักเขียนเอง (เพชรโสภณสกุล) พอเขียนเป็นภาษาอังกฤษว่า Petsophonsakul ก็ยาวเกือบทะลุพาสปอร์ตแล้ว ไม่ต้องพูดถึงบนอกเสื้อนักเรียนที่ยาวจนเบียดกระดุมตอนสมัยเรียน ตัดไปทางด้านนามสกุลของคนอังกฤษที่สั้นและกระชับ เช่น สมิธ (Smith), ไวท์ (Black), โจนส์ (Jones), วิลเลียมส์ (Williams), ฮาร์ดี้ (Hardy) เป็นต้น 
 
ที่มาความสำคัญของนามสกุลไทยแสนยาวนี้มีอยู่หลักๆ สองอย่าง อย่างแรกคือเรื่องธรรมเนียมในการตั้งนามสกุล และอย่างที่สองคือคนไทยเชื้อสายจีน 
 
ในเรื่องของธรรมเนียมการตั้งนามกสุล คนไทยมักตั้งนามสกุลเพื่อไม่ให้เกิดการซ้ำกัน หรือเกิดการซ้ำกันให้น้อยที่สุด นามสกุลแต่ละคนจึงมีความหลากหลาย และยาวบ้างสั้นบ้างเพื่อหลีกเลี่ยงการซ้ำกัน ส่วนในเรื่องของคนไทยเชื้อสายจีนนั้นเกี่ยวเนื่องกับการเปลี่ยนนามสกุลของชาวจีนที่อพยพเข้ามายังเมืองไทยในสมัยก่อน

ปกติชาวจีนจะมีนามสกุลเป็นแซ่ต่างๆ เช่น แซ่ตั้ง, แซ่เบ๊, แซ่ลิ้ม, แซ่โค้ว เป็นต้น มีความเป็นไปได้ว่าชาวจีนที่มาอาศัยอยู่ต้องปรับเปลี่ยนเพื่อติดต่อกับงานราชการได้สะดวกขึ้น บางแหล่งข้อมูลกล่าวว่าจอมพล ป.พิบูลสงคราม พยายามกีดกันคนจีนปลุกระดมความรักชาติ เลยพยายามผลักดันให้พวกเขาเปลี่ยนนามสกุลเพื่อซึมซับกลมกลืนความเป็นไทย หลักการในการเปลี่ยนนามสกุลนั้นบางตระกูลใช้ความหมายเดิมแปลจากจีนเป็นไทย ใส่ความเป็นภาษาบาลีสันสกฤตให้สวยงามขึ้น เช่น แซ่เบ๊ แปลว่าม้า เปลี่ยนเป็นนามสกุลไทยว่า ‘ศิลปอาชา’ โดยยังมีคำว่า ‘อาชา’ ที่แปลว่าม้าอยู่ บางตระกูลเปลี่ยนนามสกุลทั้งดุ้นโดยไม่มีความหมายเดิมจากนามสกุลเดิมเลยก็มี อย่างกรณีของผู้เขียนเดิมนามสกุลจีนว่า แซ่แพ้ (เผิง) ที่แปลว่าเสียงกลองที่ดังสนั่น พอเปลี่ยนเป็นไทยกลับเป็น ‘เพชรโสภณสกุล’ ที่แปลว่าตระกูลเพชรงาม ซึ่งไม่มีความเกี่ยวข้องอะไรกันเลย

อีกอย่างหนึ่งนามสกุลไทยบางตระกูลอาจรับนามสกุลพระราชทาน รวมถึงสืบเชื้อสายจากเจ้าขุนมูลนาย ทำให้นามสกุลเต็มไปด้วยภาษาบาลีสันสกฤต มีความยาวบ้างสั้นบ้าง ซึ่งอันที่จริงแล้วคนไทยจริงๆ ไม่มีนามสกุลแบบนั้นมาก่อน และมักใช้เป็นชื่อเรียกเท่านั้น เช่น ดำ แดง ทอง ขาว เป็นต้น ต่อมาในสมัย พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 6 ทรงโปรดให้มีการตั้งนามสกุลเหมือนกับประเทศอื่นๆ (ทรงมองเห็นว่าเป็นเรื่องความเจริญที่ไทยต้องตามให้ทัน) โดยให้ตราพระราชบัญญัติขนานนามสกุล เมื่อวันที่ 22 มีนาคม พ.ศ. 2455 มีผลใช้บังคับตั้งแต่วันที่ 1 กรกฎาคม พ.ศ. 2456 และมีการพระราชทานนามสกุลให้แก่หลายครอบครัวที่เรียกว่า นามสกุลพระราชทานจำนวน 6,432 นามสกุล

นามกสกุลไทยส่วนใหญ่จะเห็นว่าเป็นการตั้งเพื่อความสิริมงคล และช่วยเสริมบารมีให้กับตระกูล ต่างจากชาวอังกฤษ และประเทศอื่นๆ ในยุโรป ที่มักตั้งนามสกุลตามอาชีพ เช่น สมิธ (Smith) มาจากครอบครัวที่เคยทำอาชีพตีเหล็ก, คุก (Cook) มาจากตระกูลที่ทำอาชีพเกี่ยวกับการทำอาหาร, แทนเนอร์ (Tanner) มาจากตระกูลที่ทำเกี่ยวกับเครื่องหนัง เป็นต้น และตามชื่อหน้าของบิดา เช่น วิลเลียมสัน (Williamson) เป็นการเชื่อมชื่อจริง วิลเลียม เข้ากับคำว่า สัน (son) ที่แปลว่าลูกชาย ใช้สื่อว่าบุคคลนี้เป็นบุตรของวิลเลียม เช่น จอห์น วิลเลียมสัน หรือ จอห์นผู้เป็นบุตรของวิลเลียม (John, son of William) เป็นต้น 
 
ความแตกต่างด้านการถือความสำคัญของนามสกุลระหว่างประเทศไทยกับประเทศอื่นๆ ยังเป็นเรื่องที่ไม่แน่ชัด นอกจากประเทศยุโรปที่มีนามสกุลซ้ำกันแล้ว ยังมีประเทศจีน, ญี่ปุ่น, เกาหลี และอื่นๆ อีกมาก ประเทศยุโรปชัดเจนว่าไม่ได้ถือสาความสำคัญอะไรของวงศ์ตระกูลมากนัก ส่วนประเทศจีนถึงแซ่จะซ้ำก็ยังถือเรื่องตระกูลมาอันดับหนึ่ง เหมือนที่ในหนังเปาบุ้นจิ้นมีการถามแซ่ก่อนชื่อ ก่อนจะเอ่ยปากว่าคดี ความเชื่อของจีนส่วนนี้อาจส่งอิทธิพลมายังประเทศไทยที่ทำให้คนไทยรู้สึกให้ความสำคัญกับวงศ์ตระกูลของตัวเอง เมื่อมีใครนามสกุลซ้ำกันก็ต้องมีถามกันว่า “เป็นญาติเกี่ยวดองอะไรกัน?” ดูเหมือนคนไทยจะมองนามสกุลเป็นของปัจเจกเฉพาะกลุ่มมากกว่าเป็นของส่วนรวม 
 
นามสกุลของคนไทยยังสัมพันธ์กับอำนาจทางการเมืองต่างๆ ซึ่งมีมาตั้งแต่สมัยเริ่มมีการตั้งนามสกุลในไทยแล้ว และถูกใช้เป็นเครื่องหมาย หรือเป็นสัญลักษณ์เพื่อบ่งบอกฐานะ อำนาจ โดยไม่จำเป็นต้องบรรยายให้เสียเวลา ซึ่งอาจเป็นอิทธิพลของความเชื่อพราหมณ์ที่แฝงอยู่ในวัฒนธรรมไทยที่นิยมถือวรรณะตระกูลเป็นสำคัญ แต่ไม่ว่าอะไรก็ตาม นี่อาจเป็นเรื่องเล็กๆ ที่สื่อถึงความเป็น ‘คนไทย’ อย่างแท้จริง นั่นคือเรื่องชนชั้นและอำนาจที่ยังแทรกซึมอยู่ในสังคมไทย